Чандмана эрдэнэ

Гол, горхи: Монгол орны хэмжээнд 2 буюу түүнээс дээш аймгийн нутаг дамжин урсдаг 56 гол мөрөн, 3 томоохон нуур байдаг.Улсын хэмжээнд нийт 6646 гол горхи тоологдсоноос устай бүртгэгдсэн 6095 гол горхи байна. Үүнээс 551 гол горхи тасарсан, шургасан ширгэсэн байна. Энэ оны хур тунадасны байдал, аж ахуйн үйл ажиллагааны нөлөөлөл, уур амьсгалын өөрчлөлт зэргээс хамаарч гол, горхи газар орон бүрд харилцан адилгүй хэмжээгээр нэмэгдэж, урьд оныхтой харьцуулахад нэмэгдсэн эерэг өөрчлөлтүүд байна. Сүүлийн 30 жилд олон жилийн дунджаас бага хур тунадастай байсан 2003-2007 онуудтай харьцуулахад хатаж ширгэсэн голын тоо цөөрсөн байна.

Нуур, Тойром: Монгол орны хэмжээнд тоологдсон нуур, тойром нийт 3613, үүнээс устай 3130, ширгэсэн 483 байна. 2003 онд 4639 нуур тоологдсоноос 780 гаруй нь ширгэсэн, 2007 онд 3732 тоологдсоноос 1163 ширгэсэн байна.

Булаг, Шанд:Монгол орны хэмжээнд энэ оны байдлаар нийт 9320 булаг шанд бүртгэгдсэнээс 7441 булаг, шанд устай тоологдож 1879 булаг шанд ширгэсэн гэсэн дүнтэй байна.Мөн улсын хэмжээнд 64 үерийн хамгаалалтын далан байгаагийн хүчин чадал нь тодорхой 35 далан /128км урттай/ тодорхойлох боломжгүй 29 далан тоологджээ. Мөн улсын хэмжээнд 66 цэвэрлэх байгууламж, одоо ашиглаж байгаа 13 усан цахилгаан станц байна.

Худаг: Улсын хэмжээнд 34313 худаг тоологдсоноос өрөмдмөл гүний худаг 6510, богино яндант болон эвдэрсэн худаг 1595, энгийн уурхайн буюу ардын худаг 26208 бүртгэгдлээ.

Услалтын систем: Улсын хэмжээнд нийт 244 байдгаас Усны мэдээллийн санд бүртгэгдсэн 102 услалтын систем. Үүнээс 500 га-гаас дээш талбай услах хүчин чадалтай 22, орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар байгуулсан 36 байгаа ба одоо бүгд ашиглагдаж байна.21 аймаг, Улаанбаатар хотын бүгд 38914.67 га талбайг услах хүчин чадалтай юм.

Рашаан: 1930-аад оноос хойш ЗСБНХУ-ын /хуучин нэрээр/ эрдэмтдийн судалгааны экпедицитэй хамтран Монгол орны рашааныг судалсан бөгөөд нийт 220 гаруй рашаан байгаа юм.Рашааны үнэлэмж хангахуйц 90 гаруй ордтойгоос халуун рашааны орд 40, хүйтэн рашааны орд 52, байгалийн халуун уур бүхий орд 1, рашаан төст булаг 108, бичил орчин бүхий хүчин зүйлс байгаагаас гадна эмчилгээний лаг, наанги шавартай 40 гаруй нуур, шаврын орд газар судлагдсан байна. /ЭМЯ, ШУА-ийн Хими-Хими технологийн хүрээлэн-2003 он/ 2008 оны тооллогоор рашааны үнэлэмж хангаж болохуйц рашаан, рашаан төст булаг 473 тоологдсоноос устай 420 рашаан, 2003 онд 374 тоологдсоноос устай 364 рашаан, 2007 онд 429 тоологдсоноос устай 369 рашаан байсан байна. Рашааны ашиглалтын байдал одоогоор улсын хэмжээнд ашиглагдаж байгаа 9 рашаан, бүс нутгийн хэмжээнд ашиглах 3 рашаан, аймгийн хэмжээнд ашиглаж байгаа буюу цаашид ашиглах 18 рашаан, сумын хэмжээнд ашиглах 15 рашаан, ашиглах боломжтой эмчилгээний нуур болон шаврын орд 12, савлаж ашиглах боломжтой рашаан 11 байна гэж үзсэн байна.

Баянбүрд: Монгол орны говийн баянбүрд гэж байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, ургамал, амьтны аймаг бүхий орчин байдаг билээ. Гол эх сурвалж нь усны эх үүсвэр, түүний тэжээгдэх орчин юм. Монгол орны хэмжээнд одоогийн байдлаар судлагдсан 30 баянбүрд байгаагаас олонх нь Алтайн нурууны өврөөс зүүн тийш дорнод Монголын тал хээрийн бүс хүртэл үргэлжилсэн өргөн уудам нутгаар байрлалтай.

Мөнх цас, Мөсөн гол: Мөнх цас мөсөн гол 2011 онд 225 тоологдсон ба ихэнх хувь нь Баян-Өлгий аймагт байдаг. Тус аймагт 182, Ховд аймагт 7, Увсад 33, Говь-Алтай, Завхан, Хөвсгөл аймагт тус бүр 1 бүртгэгдсэн байна

Хулан

Говь, тал хээрийн хулан хэмээх адууны ойрын төрөл болох зэрлэг илжиг сүрэг сүргээрээ бэлчиж малын бэлчээр талхаллаа гэж адлагддаг байсан цаг саяхных. Ан ав ашиг хонжооны хойноос нүдээ ухаад өгөхөөс ч буцахгүй бузар шуналтнуудын хурдан унаа, хүйтэн зэвсгийн овоо хараанаас мултарч чадалгүй устах дээрээ тулан улаан номонд орсон эмгэнэлт хувь заяатай энэ адгуус бидний бараанаар амьд үлдэх зэрлэг амьтны зөнгөөрөө хөлийн хурд мэдэн зугтаж буй нь энэ. Говь цөл, тал хээрийн нутгаар тархан нутаглаж нутгийнхны малын бэлчээрийг талхлан мөлжиж байгаа тухай соц нийгмийн дараахан үед хаа нэгтээ дурсагдаж байсан сан. 20-р зууны дунд үе хүртэл манай орны Алтайн өвөр говь, Их нууруудын хотгор, Баянхонгор, Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатар аймгийн урд талын цөлөрхөг хээр, зүүн тийш Буйр нуур хүртэлх нутагт тархаж байсан талаар улаан номд дурьдсан байдаг гэж лавлахаас харлаа. Одоо Алтайн өвөр говь, Өмнөговь, Дорноговийн баруун хэсэг, Дундговийн урд хэсэгт цөөхөн байгаа тухай мэдээ байна. Монгол хулангийн тархалт 1990-ээд онд эрс хумигдсан гэж судлаачид тэмдэглэж байгаа нь зах зээлийн зэрлэг нийгмийн ашгийн хойноос юуг ч зольдог цэвдэг араншинтай холбон ойлгохоос аргагүй. 1994-1997 оны судалгаагаар өмнөд Монголын бүх нутгаар нийт 33000-63000 толгой хулан тархан байсан гэж. 2003 онд шинэ судалгаагаар өмнөд Монголын 177563 ам км нутагт 20000 толгой хулан байгааг тооцоолсон нь гэж бас байх юм. Харин малчдын ярьж байгаагаар энэ аль хэдийн хуучирсан тоо, одоо сүрэг хулан гэж байхгүй болсийшдээ гэж байна.Сүүлийн 70 жилд Монгол хулангийн тархалтын нутаг дэвсгэр 50%-иар багассан нь харин үнэн байх. Хулангийн нийт тархалтын 67% нь Дорноговь, 20% нь Өмнөговь, 13% нь Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн нутагт байна гэж судлаачид тогтоосон нь хэдий үеийн тоо баримт юм болдоо. Худалдаж ашиг хонжоо олох зорилгоор нэг хүн 60 хулан агнасан нь ганцхан удаагийн шалгалтаар баригдаж шуугиан тарьж байсан нь илэрсэн багахан хэсэг нь байх. Тэр хүн шийтгэгдсэн эсэхийг мэдэхгүй. Энэ байтугай хулангийн махаар хуушуур хийдэг дагнан нийлүүлдэг уутач уурагч нарын ашгийн төлөөх сүлжээ байдаг тухай сонсогдож байсан юм байна. Байгаль хамгаалагчид нь энэ сүлжээний цаад эзэд нь байдаг тухай ч яриа байдаг. Малын бэлчээр талхалдаг зэргээр нь далимдуулж ил далд агнаж хороосоор хулангийн тоо толгой цөөрсөөр байгаа тухай ад үздэг байсан малчид нь одоо халаглан ярьцгааж байна. Уул уурхайн замбараагүй олон лицензийн балгаар хулангийн бэлчээр байршил эрс хумигдаж байгаа нь өсөлт үржилт, тоо толгой нь цөөрөхөд байгаль цаг уур, хулгайн анчдаас дутуугүй нөлөөлсөн байх талтай. Хэрвээ хулан маань устаж алга болон зөвхөн амьтан хамгаалах газар үлдвэл амьтны хүрээлэнгээс авчирч уугуул нутагт нь тахь нутагшуулсан шиг нутагшуулах унаган говь, тал хээр нутаг үлдсэн билүү бидэнд? Тахийн эмгэнэлт хувь заяаг давтахгүйн тулд хулангаа амьдарч идээшсэн нутагтай нь хамгаалах, авч үлдэх талаар одооноос анхаарахгүй бол хувь заяаны төгсгөлөө хүлээсэн хэдхэн хулан уул уурхайн нүсэр нүргээнээс дайжин байх нутаглах бэлчээргүйдэн орох газраа олж ядан байна. Манай улс 1953 онд хуланг дархан цаазтай болгож агнахыг хуулиар хориглосон нь өсөж үржих таатай нөхцөл болж зах зээлийн өлөн ховдог эдийн засаг, нийгэмтэй золготол олноор тоологдон малын бэлчээр талхаллаа гэж адлагдахдаа хүрч байсан байх юм. Хуучин нийгмийн үед хулгайн анчин, зах зээл хоёр ховор тул идэшний зорилгоор хаа нэг хулгайгаар агнацгааж байсан байх. Хулан нь дэлхийд төдийгүй Монгол орны нэн ховор амьтны болон Зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенц /CITES/-ийн нэгдүгээр хавсралтад бүртгэгдсэн, агнахыг хуулиар хориглосон амьтан юм.

Уулзалт

Хүүгээ өмөөрөхүй

Өөдсөн чинээ миний хүүг их хайраар хайрла

Өлгийдөө багтахгүй болсон ч нялхаараа

Аав ээжийн хайрыг харамгүй өгч өсгөсөн хүүхэд

Амьдрал хэмээх их далайд сэлүүр алдахгүй итгэл авч өсдгиймаа

Ажилд орхиод орох болохоор дасгаж байна гэж бүү уйлуул

Айдсаар хучигдвал арчаагүй нэгэн болж ядарч мэднэ

Аяндаа үлдэж л таараа эвий минь

Аргадаж эрхлүүлж хайрла хүүг минь, заяа нь гомдочихож мэднэ

Ээжээ үгүйлэн том том нулимс унагаж байхыг нь харж

Элэг эмтрэх зүрх хүрэхгүйнээ аав нь хүүддээ хайртай.

Энэ л амьдралаа тэдэнд зориулж хайрлавал

Эргэх хорвоод тэд дараа үеэ илүү хайрлахаа ухаарна.

Бодох бүрий хайр ивэлгэсэн повгор хүүгийн минь

Ботгон нүд нь нулимсаар цэлэлзэж байхыг харахаар элэг эмтрээд байдгиймаа

Борооны их ус уулнаас догшрон буух шиг

Борхон хүүгээ өмөөрөөд мэлмий минь бас үерлэх гээд байдгиймаа

Нандиагийн ток шоу

Ажлаас ирээд телевизийн сувгуудаа бүтэн тойруулж, үзэчихээр сонин юутайг хайдаг зуршилтай болчихжээ би. Сувгаа эргүүлжээ хэвттэл Нандиагийн ток шоу таарч юу ярьж байгааг нь сонирхож хэсэг тогтов. Нандиа эршүүд байрын нэг хүүхэнтэй, бас нэг залуутай ярилцаж байгаа болтой. Зритель нь баахан охид хөвгүүдээр дүүрэн. Гэтэл нөгөө хүүхэн чинь манай эхнэр гээд л ярчих шиг боллоо андуу сонсов уу гээд хэрэгт дурлавал үнэнээсээ дурлалдаа үнэнч, ханьдаа хайртай, ханиа олсон аз жаргалтай, жаргаж байна гээд л бахархалтайяа авч өгч байх юм. Ваа тосоор гоожмор чинь ижил хүйстнүүд ил гарч байгаа болтой. Одоо тэд эрхийг нь дээдэлдэг оронд азжаргалтай амьдарч байгаа гэнэ.Тэд байгалиас заяатай гэдгээ баталж эсрэг хүйсний хүнтэйгээ амьдарсан болж харагдах гэж зовох хэрэгггүй болжээ. Залуу нь ярих дарааллаа хүлээгээд дурлалдаа шатаад эрэгтэйл хүн хүсээд сууж байхымаа харалмар чинь хажууд нь. Би юу хийчих вээ гэдэг шиг жаахан аягүйцэж байнаа хэрэгт дурласандаа. Энэ хүмүүсийн хувь заяа хөөрхий энэ тэр гээд бурханаас заяасан хувь заяаг яалтай билээ өрөвдөв. Би ч бас тэднийг хүн гэдэг талаасаа эрхээ эдлэх ёстой гэж боддог ч гомо азарга, лейсби гүү гэхчлэн гаж зуршилтай амьтан байна гэж сонсоогүй болохоор бурхан тэдэнд андуурч хувь заяа олгосон гэдэгт жаахан эргэлзэж, бурханы нэрийг барьж бусдыг буруу зан үйлд уруу татах гэж байгаа юм биш байгаа гэж эгдүү хүрч байлаа. Эрдэмтэд тэднийг судлаад ижил хүйстнээ сонирхох цаанаасаа нигууртай төрсөн гээд байгаа нь үнэн бол яалтай билээ. Төрмөл хувь заяа байхад, олдмол сэтгэцийн гажиг ч бас бий болж байгаа нь эмгэнэлтэй. Төрмөл нь хувь төөргөөрөө амьдрах эрхтэй ч гажиггүй төрчихөөд эрд эмлүүлээд хэвтэх хүсэлтэй болсон эр хүнийг юү гэж ойлгохов. Тэгээд бас тэдэнд хүүхэд үрчлүүлнэ ч гэх шиг. Ой ухаанд багтахгүй л байна шүү. Би тэднийг буруугаар боддог байсан бол бурхан намайг өршөөг. Зурагтаар гарч байгаа юмыг яах юм бидний дунд удахгүй тэд амьдраад эхлэх нь.

Сайншанд

Дорнын их яруу найрагч

догшин хутагтын минь шившлэгтэй

домог түүхт рашаан

докторын хөтөл, далайн хөтөлтэй

нар зөв эргэж тогтсон улаан хошууныхаа ар өвөрөөс

налайн тэлж буй далай сайншанд

Ханбогд ОТ наадам

Туулай жилийн нар буцах өдөр төрсөн бодол

Хамгийн урт өдөр, хамгийн богино шөнө. Өдөр шөнө тэнцэх хүртэл цаг хугацаа хавчигдаж байгаа нь нээх анзаарагдахгүй ч дурсамж тээгээд л нар буцаж эхэллээ. Би амьдралыг тэтгэгч наранд дуртай, нар наашаа эргэхэд бүр ч дуртай. Тэр үед хэдий хүйтний эрч чангарч ес эхлэн тачигнаж эхэлдэг ч нар элчит гэрлээ тээн амьтай бүхнийг уясаан төлжүүлэхээр наашаа эргэсэн гэж бодоход сайхан цагийн хүлээлт мөрөөдөл, анхны хайрын анхны болзоонд догдлон зогсож буй мэт айсуй хаврын баярын совин татаастай. Харин өнөөдөр нар цаашилж эхэлж байна. Их халуун эхлэнэ. Ид зун эхэлж байгаа ч юм шиг. Гэтэл наадмын маргаашнаас намар энэ тэр гээд л сэтгэлд нэгийг бодогдуулж голио,царцаа жиргэж эхлэх нь цаанаа л нэг намрын уриатай. Улс орны минь мандан бадралын буурал түүхийн олон тэгш ойнуудаа нэгтгэн өргөн их баяр цэнгэл болгон тэмдэглэх гэж байгаа нь бахархалтайн дээр, наадмыг улам ч сүрлэг, өргөн дэлгэр болгон хойтон жилийн наадам хүртэл дурсагдах жилийн өнгө гэлтэй. Дэлхийд ганцхан үндэсний минь их баяр, монгол наадам ойртлоо. Хамгийн сайхан цогц баяр. Хурдан хүлгээ барианд орж ирэхийг хараад бахархан самсаа нь шархирдаггүй монгол хүн нэгээхэн ч үгүй. Хүчит бөхөө, соёолонгийн тоосоо харж хийморио сэргээн наадмын хуушуураа идэхгүйгээр төсөөлөх ч аргагүй. Наадмын өмнөх арга хэмжээ болгон зохиогдож байгаа тэмцээн уралдаанууд төрөл төрлөөрөө, өдөр бүр ажлын дараа үргэлжилж залуусын хурд,хүч,авхаалж самбаа, оюун ухааны их өрсөлдөөн, хөгжөөн дэмжигчидийн уухайн цуурайтай оройн наран жарган жаргатал дуу шуугиан их бүтээн байгуулалтын сүр хүчийг улам нэмэн ертөнцөд дуулгахаар цууриалан одох шиг бахархалтай.

Зараа

Чак,Намжаа хоёр, сая бид хоёр нэг зараа бариад шургуулгандаа хийчихлээ тэжээнээ гээд л бөөн сонинтой амьтад орж ирэв. Тэгтэл манай үүдээр нэг зараа гүйж явахыг хараад, Өө дахиад нэгийг оллоо хоёртой боллоо хосоороо зүгээр гэцгээн, баярлаад гэрлүүгээ аваад явлаа. Гэртээ орсоноо, Өө нөгөөх чинь алга, араараа гараад явчихаж энэ онгорхой юм байна, Өө энэ байна шдээ гээд л нэг зараагаа ахин олж баярлаад л бөөн онигоо инээдэм болж билээ. Зараа их идэмхий амьтан юм билээ гурван бууз өгсөн хоёрыг нь идэчихэж байгаа юмдаа. Өргөстөй л болохоос хөөрхөн амьтан шүү. Бөмбийгөөд л гүйж явдагсан. Сүүлийн үед зараа үзэгдэхээ байж. Юм юманд сайн гэж цуурсанаас хүмүүс хот руу нэлээд зөөх шиг болсон түүнээс л болсон байх даа. Бас хятадууд шарж иддэг гэсэн.

Сонин хачин

Аралын Тайванд манайхан л болсон хойно амьдралын төлөө уриатай манаргаж явахад би бас яаж хоцрохов мачийж л явлаа. Манайхан өглөө гараад шөнө дүл болтол ажиллах тул уулзалдах зав чөлөө бага. Бид нэг байранд өрөө тус бүрийг нь хөлслөөд сууж байгаа болохоор таван өрөө нь таван айл гэсэн үг. Харин дундаа нэг нойл, нэг угаалга душтэй дээр үеийн байр. Бидний л ижил гадны хүмүүс олноор ажиллаж амьдардаг болохоор тийм байраа хөлслүүлэхэд зориулдаг бололтой. Манай үйлдвэр маш их илүү цаг хийнэ. Шөнө оройтон бууж ирээд бие засахаар нойлын өрөөнд ороход, хананы цаана шатаар явах хатуу өсгийтэй гуталтай эмэгтэй хүний хөлийн бололтой чимээ гарч л байдаг байв./хатуу өсгийтэй гуталтай эмэгтэй хүн чулуун шал, шатаар явахад гардаг хөлийн чимээ шиг/ Хүн л орж гарч байдаг байлгүй гээд юун түүнийг эргэцүүлж бодох манатай хурдхан унтахын хүслэн. Хэсэг хугацааны дараа манайхан байраа солих болж нүүдэл суудал хийн байдлаа дээрдүүлж хэрэндээ л тохижиж билээ. Нэг баярын өдрөөр ажил амарч бид бүгдэд цугларах боломж таарсан юм. Удтал цугларч нутаг орны болон сонин хачин мэдээллээ солилцож ярилцаагүй бид элдвийг хүүрнэн шуугилдаж байлаа. Тэгтэл бидний амьдарч байгаад солисон байр гүйдэлтэй байсан тухай яриа гарч хэд нь баталж байна. Надад л мэдэгдсэн юм байхгүй тул гайхав. Бодож байх нээ манай нойлын цаана орц шат байхгүй хэрнээ хөлийн чимээ гардаг байснийг тэгэхэд л сая анзаарч бие зарасхийх шиг болж билээ. Тухайн үедээ мэдээгүй минь яамай. Дараа нь бодох болгонд аягүйцдэг. Бидний дунд том коридор байдаг байсан, бүр тэнд эмэгтэй хүн зогсож байснаа алга болсон гэж хэлэхэд нь пал хийж билээ. Манай нэг Баагий архи уучихаад шалан дээр хэвтэж байтал нь нэг юм дарчихаад босч болохгүй байсан тухай бас ярьсан. Согтуудаа солиорсон байж болох ч хөлийн чимээ яах аргагүй гардаг байсан юм байна. Үнэн ч байж магад.

Ахын хар морь

Тээр жил манайх аймгийн төвөөс өртөө хэрийн газар, баруун хонгорын өндөр довны ард зусч байлаа. Нуур ногоо халгисан зуншлага сайтай тэр жил хонгорын хоёр тойром нуурлаж халиад нийлчихсэн цэлэлзэж говийн бидэндээ л далай шиг. Ер нь манай нутаг хур бороо элбэгтэй жил ус тогтон нуурлаад түмэн амьтан ундаалан чуулж байдаг Холбоо,Хөтөл, Хар тойром,Хөх толгойн хөвөө, Гашууны хоолой, Хөлгүү нуур, Сүмийн булаг, Хаалгын булаг гэхчлэн олон сайхан булаг шанд, тойром, хөвөө, тогтоолтойл доо. Айлууд хот хотоороо нуураа тойроод буучихсан, малаа нуурын тал талаас оруулж, усанд орж гарч байгаа адуу үхэр тэмээ, бог мал, сүрэг сүргээрээ тааваараа налайн, шувууд дэгдээхэй юугаан дагуулан ганганалдан чуулж, амьдрал буцалсан жаргалтайн дэлгэр говийн минь зун. Томоогүйхэн бага насны минь их хүсэл мөрөөдлийн жигүүрийг өдлөөж өгсөнсөн. Нуурын цаадтайх Нямаа гуайнх гүүгээ барьсан тул тэднийх рүү явж байгаа хүн машин олон хөлхөж харагдана. Хэн мордоод хэнийх рүү явж байгаа нь, ямар мал эргүүлж явааг нь нүд сайтай залуус нь хараад мэддэг бол хөгшид дурандахад алган дээрх шиг ил. Өдөр нь саах зөрүүлж оройн нь ялган нийлүүлж, саалийн их ажил нугарч үдэш болоход айл саахалтын ах эгч нарын учралын болзоо зуны уянгатай шөнийн одод дор уусан шивнэлдэж, бидний үеийн хэдэн банди нар нийлж тоглон шуугилдан хажуу айлын Одмааг шоглон зүггүйтэж зүггүйтэж тардагсан. Одмаа ч бидэнд гомдохгүй уйлуулаад явуулсан байтал, гуниггүй сайхан инээмсэглэлээрээ шагнасаар хүрээд л ирдэгсэн. Ах минь намайг тоож, нууцаа хэлж хадгалуулсан нь надад ч бахархалтай. Саахалтын айлд маань хотоос амралтаараа ирсэн эгч надад их сайн, бас сайхан аальтай, юугаа ч нуудаггүй сайхан сэтгэлтэй болохоор ахын минь хайрыг татахаас ч яахав./тэр эгч 2дах жилдээ хөдөө амарч байгаа  тул сайн танилууд/ Миний ах ч сайхан хүн. Надад л хайртай юм шиг намайг л их хайрладаг тэр эгч ахад минь л их хайртай байсан нь тэр байх. Ахыг эзгүйд намайг л ханьчилдаг нь үгүйлж хүлээж жаргадаг байсных биз. Их борооны дараа манай говийнхоны гол гэж нэрлэдэг сайртай хоолой жинхэнэ гол нэрээ харуулж их үер болно гээч.

Ахын маань боож авсан ээжийнх манайтай ойрхон зуссан тэр жил ахад минь жижигхэн хар морь өгсөн нь чөдрийн хэдээс илүүгүй манайд том бэлэг болсон юм. Бид ч хөл хөнгөн, явдал зөөлөнд нь унах дуртай байцгаалаа.

Ээж минь ахын эзгүй нэг өдөр, миний хүү төв орж будаа гурил жаал юм авч ирэх үү гэж байна. Би ч дуртай нь аргагүй тэгье гэвэл, толгойг минь илж миний хүү болгоомжтой яваарай гээд хэдхэн бор юмаа юу юу авахыг минь хэлж хуваарилж өгөөд айлын эр хүн болж байгаа надад арван төгрөгний эрх олгон мордуулж билээ. Би аймаг орохын хүслэн, ахын хар мориор явах болсондоо бүр ч урамтай. Аав маань биднийг яагаад орхисоны нарийн учрыг мэдэхгүй ч ээж минь гэрт орж эм, гадаа гарч эр болж байж биднийг өсгөсөн юм. Тэрсхэн өссөн ах бид хоёр ээждээ найдвар нь, бахархал нь байсан байхдаа одоо бодоход. Хойдын бараа харуулж бидэнд шингээх хайраа хугаслаагүй ээжээсээ бид эцгээ нэхэж өрийг нь өмлөөгүй. Сургуулийн амралтаараа гэртээ ирж хурга ишиг мал хуйгаа хариулж ижийдээ тусалж жаал гарыг нь амраагаад буцдагсан. Ах минь айлын том нь болохоор тэмээ мал гээд холын бэлчээрт гардаг малын хойноос яваад өдөржин эзгүй байх нь энүүхэнд. Говийн ургамлын аагтайг хэлэх үү, зуны аагим халуун, ялаатай нийлээд тэвчээр муутай ямаа, тэвчээртэй тэмээ хүртэл байж тогтохгүй салхидан алга болох нь адтай. Салхидсан тэмээ ойр тогтохгүй. Аймаг явах энэ үүргийг ах минь биелүүлдэг байсан ч хэдэн тэмээний араас яваад завдаагүйнх. Энэ үе таарч ээж анх удаа надад даалгаж явуулж байгаа нь надад ч эрхгүй үүрэг хуваагдан ирж байгааг мэдрүүлж өгсөн юм. Аймгийн төвд ойрд ирээгүй болохоор сонихон, хүүхдүүд бужигнаж харагдахгүй эл хуль оргиод нам жим. Сургууль амарсан болохоор хүүхдүүд амралт зуслан, хөдөө гадаа явцгаасан бололтой. Амралтаараа хаана яаж амарсан юу хийсэн,үзсэн харсан, олон сайхан дурсамжаа хуваалцах гэж яарнаа бас. Хичээл эхлэхээс өмнө бүртгүүлэх гэж ганц нэгээрээ тааралдах боловч хичээл эхлэх өдөр шуугилданхан цуглах нь баярын өдөр шиг гоё шүү. Ээжийнхээ ганзагалуулсан жаал сүү цагаан идээг өвөө эмээдээ өгчихөөд дэлгүүр орж авах юмаа цуглууллаа. Тэгж байтал нар баруунаа тонгойж сүүдэр уртсаад оройтох нь эргээд гэр лүүгээ яаравчлав. Аймгийн төвөөс гарвал удалгүй нар ч жаргав. Харанхуй нөмрөхөөс өмнө газар дөхөх гэж нилээд эрчтэй хатирууллаа. Морио шавдуулж явж үлийд цөмөрч унах вий, замд болгоомжтой яваарай, юмаа хаяж гээв гэсэн ээжийн захиас, миний айдас хоёр болгоомжлоход хүргэж татаж явав. Дэргүүлж явтал бүрэнхий өтгөрч зузаараад, газрын баримжаа талаасаа жаахан өнгөрч яваа бололтой харанхуйтай золгов. Намайг төөрчих вий гээд газарчилж байгаа юм шиг анивчсан олон оддын дунд долоон бурхан байдаг л байрандаа буй нь хаа ч хүрсэн аймааргүй юм шиг. Харанхуйтай золгоод нилээд явлаа. Миний баримжаагаар гэр дөхсөн байх ёстой ч зөрж төөрч орхив. Ойрхон байгаадаа гэх бодол жаахан тайвшруулж байсан ч аягүйцэж байна. Дуу аялж явсан би гэрээ олохгүй бол гэсэн айдас төрөөд дуу ч гарахаа байв. Чимээ имээгүй хээр талд зүг чигээ алдах эвгүй юм гээч. Чимээ чагналаа таг чиг. Тэнгэр лүү харвал одод намайг ичэглэн шоолох шиг жарвалзан анивчаад олон гэж. Аягүйцэж айхаас гадна бас эр хүн болохоор айлын охиноос ичэж буй болтой. Чимээгүйхэн олоод оччих санаатай миний явах гэсэн зүг рүү хар морь минь нэг л дурамжхан, амаа булаан эргэх гээд байна. Хаашаа л харна жихүүцэм түнэр харанхуй. Жаахан айдастай ч морь минь их ханьтай санагдаж байна. Хашгирвал айдаст автсан миний дуу ямар гарах байсан болдоо лав л миний дуунаас өөр дуу гарах байсан байх. Миний чиглүүлсэн зүгрүү хэд алхаад л жолоо суллахаар чигээ өөрчлөөд, бүр тэс хөндлөн явчих гээд байгаач юм шиг. Аргагүйдсэн би мориндоо даатган, өөрийнх нь явах гэж эргэсэн зүгээс нь татгалзсангүйд дуртай нь аргагүй аваад давхичихлаа шүү. Гэр маань ч холгүй байсан юм билээ л. Би л зүгээ алдаж хазайсаныг морь минь засах гээд эргээд байж. Удсан ч үгүй нохой хуцах сонсдоход айдсын хүлээснээс салган гэрийн минь барааг харуулж ээж бид хоёрыг баярлуулж билээ. Ээж минь оройтсон надад санаа зовоо биз гаднаа намайг тосоод зогсож байсан нь одоо ч нүдэнд харагдсаар... Гэрээ ижийгээ хараад айсан жихүүдсээ сэгсрэн хаяж их хэрэг бүтээсэн хүн ижийнхээ санааг амраасaн нь хар морины минь ач байсан. Ижийгээ санах минь нэмэгдсээр л... тэрхэн үед ээж минь надаар бахархангуй өө миний хүү хүрээд ирлээ ш дээ яасан оройтоов гэж билээ. Эх хүний сэтгэл гэдэг агуу...Би тайван дүр эсгэж байсан ч хар мориндоо маш их баярлаж билээ. Ээждээ том хүн болсноо харуулах гэж төөрснөө тэрхэн үедээ хэлж чадалгүй нэрэлхэж билээ. Дараа нь хэлсээн би. Ижийн минь санааг амрааж намайг мэнд авчирсан хар морио түүнээс хойш улам их хайрладаг болж билээ. Морь ухаантай бас төөрдөггүй амьтан шүү. Ижийгээ санахаар хар морио бас санадаг юм.

Гамбит

Шатарт уг нэрийг ямар утгаар хэлдэг вэ гэвэл хүү, бод сул хаяж өгөн урхинд оруулж мадлахыг хэлдэг. Харин амьдрал дээр уг аргатай төстэй мэх хэрэглэдэг хүн байх аж. Яасан бэ гэж үү? Манай бааз олон эрчүүдтэйн нэг нь Цогтоо хэмээх даруухан бор залуу. Эхнэр хоёр хүүхэдтэй. Гэрийн хүн нь хүүхдээ хараад гэртээ байх сайхан цайтай авгай байдгийн. Зан сайтай айлд хүн болгон цугладаг болохоор бид ч бас хааяа орж цай ууцгаадаг байлаа. Цогтоо нас ойролцоо Лхагваа гэгч залуутай үй зайгүй найзууд. Нэг дор ажилладаг болоод ч тэрүү байнга хамт. Лхагваа нь гэрлэж амжаагүй ч хүүхдэд их сайн, найзынхаараа орж гаран хоёр хүүхдийг нь эрхлүүлэн хувцас хунар чихэр жимс авч өгөн үеийн юм шиг л ноцолдож байх. Хүүхдүүд ч ирмэгц л ноолон ах гээд сүйд. Хүүхэд л болсон хойно цалин буусан өдөр юу авчирч өгөх бол гээд Лхагваагийн бөөн хүлээлт. Цалингаа хэмнэж гамнаж нарийлахгүй зарцуулах юмандаа л зарж буй мэт өглөгч бурхан. Баазынхан: Лхагваа танайд л байна уу? гэхэд Цогтоо сайн найзынхаа тусад талархаж итгээд хир халдаахгүй магтана. Лхагваа ч орж гарсаар бараг тэдний хүн болсон юм. Эхнэр нь ч ялгалгүй хувцас хунарыг нь угаадаад хийсэн хоолноосоо ч хувь тавьчихна. Нэг гэр бүлийнхэн шиг байсан тэднийд нэг л өдөр үүлгүй тэнгэрээс аянга буух шиг юм болов. Хоёр хүүхдийнх нь эх авааль эхнэрийг нь Лхагваа дагуулаад талийж одсон байвой. Үнэгүй юм байхгүй гэдэг төлөөс нь энэ үү? Цогтоо ажлаа хийх үү, хүүхдээ харах уу амьдрал тарамдаад ацан шалаанд мад.

Булган сүүлт гайхал

Манай Амраа гэж нэг хэлсэн ярьснаараа дандаа онигоонд ордог хүн байх. Банкны теллерийн оочерт мань хүний ард нь зогсож байсан хоёр хүүхэн, нөгөө теллерийн дараалал арай богино санагдсан юм байлгүй тийшээ шилжиж зогсоход, араас нь Өө!!! та хоёр хэрэггүйдээ энэ тал нь хурдан явна ах нь булган сүүлтэй шдээ гэж маазархад, хамт ажилладаг нэг нь, хэ хэ чи сүүлээ сольчихсон юмуу гэвэл гэнэт ухаарсан гайхал, дуугүй байгаач гэж ёвроод царай нь хачин болов. Яасан гэхээр мань хүний хоч нь чоно юм. Тэгээд л сүүлээ булгаар сольсон намтраар баяжив аа хөөрхий. Тэр хоёр хүүхнээс түрүүлж теллер хүрэх нь хүрсэн л дээ сүүлнээс нь болсон уу яасан арынх нь хүмүүс баярлаж харагдсан...

Нөхөртөө зориулсан хайр

Олон хүн орж үйлчлүүлдэг хоолны газрын аяга таваг угаагч бүсгүй Гэрэлд ажлаас өөрийг бодох зав бага ч тэрээр гэрт үлдээсэн хоёр хүүгээ яаж байгаа бол гэх эх хүний сэтгэлийн зовинол, орой харихад угтах архичин нөхрийнх нь хатуу авир бодогдоод тайван бус. Тэрээр өөрөө эдэлж чадаагүй эцэг хүний хайрыг эр нөхрөөсөө эдлэн жаргах хөнгөн цайлган мөрөөдлөөр эрийн дээд гэж сонгон ханилж хоёр хөөрхөн хүүгийн эцэг эх болон аз жаргалдаа умбаж байсан үе саяхан. Гэтэл арваад жил ханилсан эр нөхөр нь сүүлийн үед ажил ч хийхгүй, архи их уух болж зан ааш нь эвдрэн, хүүхэн шуухантай орооцолдон,элдвээр хэлэн агсамнан зовоох болсон юм. Нөхөртөө эрүүлд нь хэлэхээр би чамдаа хайртай дахиж хэзээ ч тэгэхгүй энэ архийг дахиж уухгүй энэ тэр гэхлээр нь эмэгтэй хүний ууч сэтгэлээр итгэж хоёр хүүгээ бодоод уучилдаг байлаа. Нөхөр нь ч эрүүл байвал хоёр хүүгээ хараад хоол унд хийгээд ард санаа зоволтгүй ажил хийлгээд байдаг байсан юм. Гэтэл нөхөр нь дахиад уухаар барахгүй, бүр гар хүрдэг болж ааш нь улам харгис хэрцгийгээр хувирч хамгийн сүүлчийн удаа гарыг нь гэмтээж хэд хоног ажлаа хийж чадахгүйд хүргэжээ. Тэр хэрээр тэдний амьдрал уруудаж.Энэ тухайгаа ээжийнхээ сэтгэлийг зовоохгүй гэсэндээ нуусаар ийм байдалд хүрсэн юм. Хэлэх гэхээр улам их дарамтанд орох байх гэж айгаад бүр ч хэлж чадахаа байв. Яаж энэ байдлаасаа гарахаа мэдэхгүй хий л зовж шаналсан амьтан. Хамт ажилладаг хүмүүстээ муугаа үзүүлж байгаа юм шиг санагдан бас хэлсэнгүйд, тэд түүний амьдралыг мэдэхгүй болохоор амьдралдаа арчаагүй дорой амьтан гээд үл тооцгооно. Гэрлээ уг нь ээждээ эрхлэн юугаарч дутахгүй өссөн ч аав нь ээжээс нь бага байхад нь салаад явсан тул эцгийн хайраар дутаж өссөн юм. Эцгээ хайрлах байсан тэр агуу их хайраараа эр нөхрөө хайрлан юунд ч хүргэлгүй халамжилж энэ л хүний төлөө төрсөн мэт хамаг л нандин бүхнээ зориулсандаа өөртөө болон нөхөртөө гомдоно. Тэрээр, та л намайг дэргэд минь байж хайрлан эр хүний нандин чанарыг таниулсан бол би юунд ингэж эр нөхрөө эвдэн өөртөө зовлон удах билээ гэсэн гашуун бодол орж ирэхүй надаар хайрлуулж, намайг хайрлаагүй аавдаа давхар гомдол тээвч хүрээд ирэх байх гэж хүлээсээр...

Хань минь

Нартад бидэн хоёрыг учруулсан тэр хавар
Надад чи л байхад болоо гэж хань минь хэлсэн
Намайг хайрласан их хайрынх нь үр жимс
Нартаас буцсан ч миний үргэлжлэл...

Дөрвөн улирал

Хавар: Эртдээ хэдий тарчиг ч наашилж яваа цаг болохоор юм бүхэн төлжиж байгаа нь сэтгэл нялхруулна. Анхны хайр, анхны болзоонд догдолж байсан шигээ айсуй жаргалтайн дэлгэр зундаа яаранхан...

Зун: Хүн мал амьтны хамаг зовлонгоо мартан зоогоо тэнийлгаж байг гэж бурхнаас заяасан зургаа юм шиг жаргадаг гуравхан сар. Наран жаргаж гэгээ тасархад үүр цайдаг жаргалтайн дэлгэр ардын баяр жаргал минь. Намрын сар ойртоход хоргодон хоргодон богинохныг анзааранхан...

Намар: Алтаар бялхан, алтаар өнгөлөгдсөн арвин баян ч, цаг цаашилж яваа нь хөнгөхөн гуниг төрүүлэх нь уйтай. Хамаг бүхэн хагдарч сарын адгаар өвлийн жавар ороход сэтгэл түвширч жавхаажинхан...

Өвөл: Тас няс хийх жаврыг уясаам идрийн жавхаагаа бадраасан залуусыг харахад цоглог. Байгаль дэлхий цас мөсөн хуягаа нөмрөн тачигнаж хариуцлага шалган уур савсууланхан...

Цуу яриа

Төмөр замын төв буудалд вагоноос буугаад явж байтал нэг хүн сайн уу? гэлээ. Харвал юу гэх нь вэ гэсэн гайхсан царайтай залуу цагийн анд Тагаа маань зогсож байна. Хөөе чи сайн уу? ямар сонин хүн бэ гээд л би сүйд болсноор тэр эргэлзээгээ тайлж байгаа бололтой ёох тийм байхаа мөн шиг байсан юм гэж ирээд л гайхав. Би тийм өөр болчихож уу?чи намайг таньж чадахгүй эргэлзээд байгаа юмуу гэж намайг гайхвал, тэр жаахан тулгамдсанаа нэг сонин юм ярьж билээ. Би чамайг хэдэн жилийн өмнө өнгөрсөн гэж дуулсан болохоор л хачин юмдаа мөн үү биш үү гээд дагаад байлаа шүү гэхэд л би сая ойлгож юу? гэж дуу алдав. Надад ч бас их сонин санагдсан шүү. Хүнийг үхүүлж ч, сэхүүлж ч мэдэх цуу яриа гэж...